Yuval Noah Harari

Αν θέλουμε να αποτρέψουμε τη συγκέντρωση όλου του πλούτου και της εξουσίας στα χέρια μιας μικρής ελίτ, το κλειδί είναι να ρυθμίσουμε το ιδιοκτησιακό καθεστώς των δεδομένων.

Στις αρχαίες εποχές, η γη ήταν το πιο σημαντικό περιουσιακό στοιχείο στον κόσμο, η πολιτική ήταν ένας αγώνας για τον έλεγχο της γης, και αν υπερβολικά πολλή γη συγκεντρωνόταν σε πολύ λίγα χέρια, η κοινωνία χωριζόταν σε αριστοκράτες και πληβείους.

Στη νεωτερική εποχή οι μηχανές και τα εργοστάσια έγιναν σημαντικότερα από τη γη και οι πολιτικοί αγώνες έστιαζαν στον έλεγχο αυτών των ζωτικών μέσων παραγωγής. Αν υπερβολικά πολλές μηχανές συγκεντρώνονταν σε πολύ λίγα χέρια, η κοινωνία χωριζόταν σε καπιταλιστές και προλετάριους.

Στον 21ο αιώνα, ωστόσο, τα δεδομένα θα πάρουν τη θέση τόσο της γης όσο και των μηχανών ως το πιο σημαντικό περιουσιακό στοιχείο – και η πολιτική θα είναι ένας αγώνας για τον έλεγχο της ροής των δεδομένων. Αν τα δεδομένα συγκεντρωθούν σε υπερβολικά λίγα χέρια, η ανθρωπότητα θα χωριστεί σε διαφορετικά είδη.

Η κούρσα για την απόκτηση των δεδομένων έχει ήδη ξεκινήσει, με επικεφαλής γίγαντες όπως η Google, το Facebook, η Baidu και η Tencent. ΩΣ τώρα, πολλοί από αυτούς τους γίγαντες φαίνεται ότι ακολουθούν το επιχειρηματικό μοντέλο του «εμπόρου προσοχής». Τραβάνε την προσοχή μας προσφέροντάς μας δωρεάν πληροφορίες, υπηρεσίες και ψυχαγωγία και μετά ξαναπουλάνε την προσοχή μας σε διαφημιστές. Ωστόσο, οι γίγαντες των δεδομένων μάλλον στοχεύουν πολύ ψηλότερα από οποιονδήποτε παλιότερο έμπορο προσοχής.

H πραγματική τους δουλειά δεν είναι καθόλου να πουλάνε διαφημίσεις. Αντίθετα, τραβώντας την προσοχή μας καταφέρνουν να συσσωρεύουν τεράστιες ποσότητες δεδομένων σχετικά με εμάς – το προϊόν είμαστε εμείς.

Μεσοπρόθεσμα, αυτό το απόθεμα δεδομένων ανοίγει το δρόμο για ένα ριζικά διαφορετικό επιχειρηματικό μοντέλο, που το πρώτο του θύμα θα είναι η ίδια η βιομηχανία της διαφήμισης. Το νέο μοντέλο βασίζεται στη μεταφορά της αυθεντίας από τους ανθρώπους στους αλγόριθμους, συμπεριλαμβανομένης της αυθεντίας για την επιλογή και την αγορά πραγμάτων.

Όταν οι αλγόριθμοι θα επιλέγουν και θα αγοράζουν πράγματα για λογαριασμό μας, η παραδοσιακή διαφήμιση θα καταρρεύσει. Σκεφτείτε το Google. To Google θέλει να φτάσει σε ένα σημείο που θα μπορούμε να το ρωτήσουμε οτιδήποτε και θα παίρνουμε την καλύτερη απάντηση στον κόσμο. Τι θα γίνει όταν θα μπορούμε να ρωτήσουμε το Google, «Γεια σου Google! Με βάση όσα ξέρεις για τα αυτοκίνητα και για μένα (δηλαδή, τις ανάγκες, τις συνήθειές μου, τις απόψεις μου για την υπερθέρμανση του πλανήτη, ακόμα και τις απόψεις μου για την πολιτική στη Μέση Ανατολή), ποιο είναι το αυτοκίνητο που μου ταιριάζει περισσότερο;»

Αν το Google μπορεί να μας δώσει μια καλή απάντηση σε κάτι τέτοιο κι αν μάθουμε από την εμπειρία μας να εμπιστευόμαστε τη σοφία του Google αντί για τα δικά μας, εύκολα χειραγωγήσιμα συναισθήματα, τι νόημα θα έχουν ποια οι διαφημίσεις αυτοκινήτων;

Μακροπρόθεσμα, όταν συνδυάσουν αρκετά δεδομένα και αρκετή υπολογιστική δύναμη, οι γίγαντες των δεδομένων θα μπορούν να χακάρουν τα βαθύτερα μυστικά της ζωής μας κι έπειτα να χρησιμοποιήσουν αυτή τη γνώση όχι απλώς για να κάνουν επιλογές για λογαριασμό μας ή να μας χειραγωγήσουν, αλλά επίσης για να σχεδιάσουν εκ νέου την οργανική ζωή και να δημιουργήσουν ανόργανες μορφές ζωής.

Μπορεί για να συντηρηθούν βραχυπρόθεσμα οι γίγαντες να είναι απαραίτητο να πουλάνε διαφημίσεις, αλλά συχνά αξιολογούν εφαρμογές, προϊόντα και εταιρείες ανάλογα με τα δεδομένα που μπορούν να συγκεντρώσουν, και όχι με τα χρήματα που μπορούν να βγάλουν. Μια δημοφιλής εφαρμογή μπορεί να μην διαθέτει επιχειρηματικό μοντέλο ή ακόμα να χάνει χρήματα βραχυπρόθεσμα, αλλά εάν απορροφά δεδομένα, μπορεί να αξίζει δισεκατομμύρια.

Ακόμα κι αν δεν ξέρει κανείς πώς να εξαργυρώσει τα δεδομένα σήμερα, αξίζει να τα έχει γιατί μπορεί έτσι να κρατάει το κλειδί για τον έλεγχο και τη διαμόρφωση της ζωής στο μέλλον. Δεν γνωρίζω με βεβαιότητα ότι οι γίγαντες δεδομένων σκέφτονται ρητά έτσι, αλλά οι ενέργειές τους δείχνουν ότι δίνουν περισσότερη αξία στη συσσώρευση δεδομένων απ’ ό,τι στα δολάρια και τα σεντς.

Οι συνηθισμένοι άνθρωποι θα δυσκολευτούν πολύ να αντισταθούν σε αυτή τη διαδικασία. Αυτή τη στιγμή, οι άνθρωποι παραχωρούν ευχαρίστως το πιο πολύτιμο περιουσιακό τους στοιχείο -τα προσωπικά τους δεδομένα- με αντάλλαγμα δωρεάν υπηρεσίες ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και βίντεο με χαριτωμένα γατάκια. Θυμίζει κάπως τις φυλές των Αφρικανών και των Αυτοχθόνων Αμερικανών που πουλούσαν ολόκληρες χώρες στους ευρωπαίους ιμπεριαλιστές για χρωματιστές χάντρες και φτηνά μπιχλιμπίδια.

Αν κάποια στιγμή αργότερα οι απλοί άνθρωποι αποφασίσουν ότι θα προσπαθήσουν να μπλοκάρουν τη ροή των δεδομένων, μπορεί αυτό να είναι ολοένα και δυσκολότερο, ιδίως καθώς είναι πιθανό να εξαρτώνται πια από το διαδίκτυο για όλες τους τις αποφάσεις ή ακόμα και για την περίθαλψη και την επιβίωσή τους.

Άνθρωποι και μηχανές μπορεί να συγχωνευτούν τόσο ολοκληρωτικά, που οι άνθρωποι δεν θα μπορούν πια να επιβιώσουν αν αποσυνδεθούν από το διαδίκτυο. Θα είναι συνδεδεμένοι ήδη από τη μήτρα, κι αν αργότερα επιλέξει κάποιος να αποσυνδεθεί, οι ασφαλιστικές εταιρείες μπορεί να αρνούνται να τον ασφαλίσουν, οι εργοδότες να τον προσλάβουν και οι υπηρεσίες υγείας να τον φροντίσουν. Στη μεγάλη μάχη ανάμεσα στην υγεία και την ιδιωτικότητα, το πιθανότερο είναι ότι η υγεία θα νικήσει με άνεση.

Καθώς όλο και περισσότερα δεδομένα ρέουν από το σώμα και τον εγκέφαλό σας στις έξυπνες μηχανές μέσα από βιομετρικούς αισθητήρες, θα γίνεται εύκολο για τις εταιρείες και τους κυβερνητικούς φορείς να σας γνωρίζουν, να σας χειραγωγούν και να αποφασίζουν για λογαριασμό σας. Και, πράγμα ακόμα πιο σημαντικό, θα μπορούν να αποκωδικοποιήσουν τους βαθύτερους μηχανισμούς όλων των σωμάτων και των εγκεφάλων κι έτσι να αποκτήσουν τη δύναμη να σχεδιάσουν ζωή.

Αν θέλουμε να εμποδίσουμε τη μονοπώληση τέτοιων θεϊκών δυνάμεων από μια μικρή ελίτ και να αποτρέψουμε τη διαίρεση της ανθρωπότητας σε βιολογικές κάστες, η ερώτηση-κλειδί είναι η εξής: σε ποιον ανήκουν τα δεδομένα; Τα δεδομένα για το DNA μου, τον εγκέφαλό μου και τη ζωή μου ανήκουν άραγε σε μένα, στην κυβέρνηση, σε κάποια εταιρεία ή στην ανθρώπινη συλλογικότητα;

Αν οι κυβερνήσεις έχουν την εντολή να εθνικοποιήσουν τα δεδομένα, αυτό μάλλον θα χαλιναγωγήσει την ισχύ των μεγάλων εταιρειών, αλλά μπορεί να οδηγήσει σε τρομαχτικές ψηφιακές δικτατορίες. Οι πολιτικοί είναι κάπως σαν μουσικοί, και το όργανο που παίζουν είναι το ανθρώπινο συναισθηματικό και βιοχημικό σύστημα. Βγάζουν ένα λόγο, κι ένα κύμα φόβου εξαπλώνεται στη χώρα. Κάνουν μια ανάρτηση στο Twitter κι ακολουθεί μια έκρηξη μίσους. Δεν νομίζω ότι πρέπει να δώσουμε σε αυτούς τους μουσικούς ένα ακόμα πιο εκλεπτυσμένο όργανο για να παίζουν. Όταν οι πολιτικοί θα μπορούν να πατάνε άμεσα τα συναισθηματικά κουμπιά μας, προκαλώντας κατά βούληση άγχος, μίσος, χαρά και πλήξη, η πολιτική θα μετατραπεί σε ένα απλό τσίρκο συναισθημάτων.

Όσο κι αν φοβόμαστε τη δύναμη των μεγάλων εταιρειών, η ιστορία δείχνει ότι δεν θα έχουμε απαραίτητα καλύτερη μοίρα στα χέρια πανίσχυρων κυβερνήσεων. Τον Μάρτιο του 2018, που γράφονται αυτές οι γραμμές, θα προτιμούσα να δίνω τα δεδομένα μου στον Μαρκ Ζούκερμπεργκ παρά στον Βλαντιμίρ Πούτιν (αν και το σκάνδαλο με την Cambridge Analytica αποκάλυψε ότι δεν έχουμε πραγματικά επιλογή, καθώς τα δεδομένα που εμπιστευόμαστε στον Ζούκερμπεργκ θα φτάσουν τελικά στον Πούτιν).

Το να έχει ο καθένας τα δεδομένα του στην ατομική του ιδιοκτησία μπορεί να ακούγεται πιο ελκυστικό κι από τις δύο αυτές εναλλακτικές, αλλά δεν είναι καθόλου ξεκάθαρο τι μπορεί να σημαίνει πραγματικά. Έχουμε εμπειρία χιλιάδων ετών στη ρύθμιση της ιδιοκτησίας γης. Ξέρουμε πώς να κατασκευάσουμε φράχτη γύρω από ένα χωράφι, πώς να βάλουμε ένα φρουρό στην πύλη και να ελέγχουμε ποιος μπαίνει και ποιος βγαίνει. Κατά τους δύο τελευταίους αιώνες αναπτύξαμε εξαιρετικά εκλεπτυσμένους τρόπους για τη ρύθμιση της ιδιοκτησίας της βιομηχανίας – κι έτσι σήμερα μπορώ να έχω στην κατοχή μου ένα κομματάκι της Τζένεραλ Μότορς κι ένα της Τογιότα αγοράζοντας μετοχές τους. Αλλά έχουμε ελάχιστη εμπειρία στη ρύθμιση της ιδιοκτησίας δεδομένων, έργο το οποίο είναι εγγενώς πολύ δυσκολότερο, γιατί -αντίθετα από τη γη και τα μηχανήματα- τα δεδομένα βρίσκονται παντού και συγχρόνως πουθενά, κινούνται με την ταχύτητα του φωτός και μπορείς να φτιάξεις όσα αντίγραφά τους θέλεις.

Πρέπει λοιπόν να ζητήσουμε από τους δικηγόρους, τους πολιτικούς, τους φιλόσοφους, ακόμα και τους ποιητές μας να στρέψουν όλη τους την προσοχή σε αυτόν το γρίφο: πώς ρυθμίζεις την ιδιοκτησία δεδομένων; Αυτό είναι πιθανότατα το σημαντικότερο πολιτικό ερώτημα της εποχής μας. Αν δεν μπορέσουμε να δώσουμε σύντομα μια απάντηση, το κοινωνικοπολιτικό μας σύστημα μπορεί να καταρρεύσει. Οι άνθρωποι διαισθάνονται ήδη τον επερχόμενο κατακλυσμό. Ίσως αυτός να είναι ο λόγος που πολίτες σε όλο τον κόσμο χάνουν την πίστη τους στη φιλελεύθερη αφήγηση, η οποία πριν από μια δεκαετία φαινόταν ακαταμάχητη.

Πώς θα προχωρήσουμε, λοιπόν, από ’δώ και πέρα και πώς θα αντιμετωπίσουμε τις τεράστιες προκλήσεις των επαναστάσεων της βιοτεχνολογίας και τη; τεχνολογίας της πληροφορίας; Μήπως οι ίδιοι οι επιστήμονες και οι επιχειρηματίες που αποδιάρθρωσαν τον κόσμο μπορούν να βρουν μια τεχνολογική λύση; Για παράδειγμα, μήπως οι δικτυωμένοι αλγόριθμοι θα μπορούσαν να αποτελέσουν τις σκαλωσιές μιας παγκόσμιας ανθρώπινης κοινότητας η οποία θα κατείχε συλλογικά όλα τα δεδομένα και θα επέβλεπε τη μελλοντική εξέλιξη της ζωής; Καθώς η παγκόσμια ανισότητα αυξάνεται και οι κοινωνικές εντάσεις οξύνονται σε όλο τον κόσμο, ίσως ο Μαρκ Ζούκερμπεργκ θα μπορούσε να προτείνει στα 2 δισεκατομμύρια φίλους του να ενώσουν τις δυνάμεις τους και να κάνουν κάτι όλοι μαζί.

***

Επιλεγμένα αποσπάσματα από το βιβλίο του Yuval Noah Harari “21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα” εκδόσεις Αλεξάνδρεια

Αντικλείδι , https://antikleidi.com