Yuval Noah Harari

Τις τελευταίες δεκαετίες, οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο άκουγαν ότι η ανθρωπότητα βρίσκεται στο δρόμο για την ισότητα και ότι η παγκοσμιοποίηση και οι νέες τεχνολογίες θα τη βοηθήσουν να τη φτάσει ακόμα πιο σύντομα. Στην πραγματικότητα, ο 21ος αιώνας μπορεί να δημιουργήσει τις κοινωνίες με τη μεγαλύτερη ανισότητα στην ιστορία.

Παρότι η παγκοσμιοποίηση και το διαδίκτυο γεφυρώνουν το χάσμα ανάμεσα στις χώρες, απειλούν ωστόσο να διευρύνουν το κενό ανάμεσα στις τάξεις, και ακριβώς τη στιγμή που η ανθρωπότητα φαίνεται να πετυχαίνει την παγκόσμια ενοποίηση, το ίδιο το ανθρώπινο είδος μπορεί να διαιρεθεί σε βιολογικές κάστες.

Η ανισότητα ξεκινάει ήδη από τη λίθινη εποχή. Πριν από τριάντα χιλιάδες χρόνια, οι ομάδες τροφοσυλλεκτών έθαβαν κάποια μέλη τους σε πολυτελείς τάφους γεμάτους με χιλιάδες χάντρες από ελεφαντόδοντο, βραχιόλια, κοσμήματα και αντικείμενα τέχνης, ενώ άλλα μέλη έπρεπε να βολευτούν με μια σκέτη τρύπα στο χώμα. Εντούτοις, οι τροφοσυλλεκτικές ομάδες ήταν -παρ’ όλα αυτά- πολύ πιο ισότιμες από οποιαδήποτε μεταγενέστερη ανθρώπινη κοινωνία, γιατί είχαν ελάχιστη ιδιοκτησία. Η ιδιοκτησία είναι προαπαιτούμενο για τη μακροπρόθεσμη ανισότητα.

Μετά την Αγροτική Επανάσταση η ιδιοκτησία πολλαπλασιάστηκε, και μαζί της η ανισότητα. Καθώς οι άνθρωποι αποκτούσαν κυριότητα πάνω στη γη, σε ζώα, σε φυτά και σε εργαλεία, αναδύθηκαν άκαμπτες ιεραρχικές κοινωνίες, στις οποίες μικρές ελίτ μονοπωλούσαν τον περισσότερο πλούτο και την εξουσία για αλλεπάλληλες γενιές. Οι άνθρωποι έφτασαν να θεωρούν αυτή την κατάσταση φυσική ή ακόμα και επιβεβλημένη από τον θεό. Η ιεραρχία δεν ήταν απλώς η νόρμα, αλλά και το ιδεώδες. Πώς μπορεί να υπάρχει τάξη χωρίς μια ξεκάθαρη ιεραρχία ανάμεσα στην αριστοκρατία και τους πληβείους, τους άντρες και τις γυναίκες ή τους γονείς και τα παιδιά; Ιερείς, φιλόσοφοι και ποιητές σε όλο τον κόσμο εξηγούσαν υπομονετικά ότι όπως στο ανθρώπινο σώμα τα μέλη δεν είναι ίσα -τα πόδια πρέπει να υπακούν το κεφάλι-, έτσι και στην ανθρώπινη κοινωνία η ισότητα θα έφερνε το χάος.

Ωστόσο, στην ύστερη νεωτερική εποχή, η ισότητα εξελίχθηκε σε ιδεώδες σε όλες σχεδόν τις ανθρώπινες κοινωνίες. Αυτό οφειλόταν εν μέρει στην άνοδο νέων ιδεολογιών όπως ο κομμουνισμός και ο φιλελευθερισμός. Αλλά οφειλόταν επίσης στη Βιομηχανική Επανάσταση, η οποία έκανε τις μάζες πιο σημαντικές από ποτέ άλλοτε. Οι βιομηχανικές οικονομίες βασίζονταν στις μάζες απλών εργατών, ενώ οι βιομηχανικοί στρατοί στις μάζες απλών στρατιωτών. Οι κυβερνήσεις τόσο στις δημοκρατίες όσο και στις δικτατορίες επένδυαν σημαντικά στην υγεία, την εκπαίδευση και την ευημερία των μαζών, γιατί χρειάζονταν εκατομμύρια υγιείς εργάτες για να λειτουργούν οι γραμμές παραγωγής και εκατομμύρια αφοσιωμένους στρατιώτες για να πολεμούν στα χαρακώματα.

Έτσι η ιστορία του 20ού αιώνα περιστράφηκε σε μεγάλο βαθμό γύρω από τη μείωση της ανισότητας ανάμεσα σε τάξεις, φυλές και φύλα. Μολονότι ο κόσμος του 2000 εξακολουθούσε να έχει τις ιεραρχίες του, ήταν πάντως πολύ πιο ισότιμος από εκείνον του 1900. Στα πρώτα χρόνια του 21ου αιώνα, οι άνθρωποι περίμεναν ότι η πρόοδος στην ισότητα θα συνεχιζόταν ή και θα επιταχυνόταν. Συγκεκριμένα, πίστευαν ότι η παγκοσμιοποίηση θα έφερνε την οικονομική αφθονία σε όλο τον κόσμο και ότι, κατά συνέπεια, οι άνθρωποι στην Ινδία και την Αίγυπτο θα άρχιζαν να έχουν τις ίδιες ευκαιρίες και τα ίδια προνόμια με τους ανθρώπους στη Φιλανδία και τον Καναδά. Μια ολόκληρη γενιά μεγάλωσε με αυτή την υπόσχεση.

Τώρα φαίνεται ότι η υπόσχεση μπορεί να μην εκπληρωθεί. Η παγκοσμιοποίηση ωφέλησε σίγουρα μεγάλα τμήματα της ανθρωπότητας, αλλά υπάρχουν σημάδια αύξησης της ανισότητας τόσο ανάμεσα στις κοινωνίες όσο και στο εσωτερικό τους. Κάποιες ομάδες μονοπωλούν ολοένα και περισσότερο τους καρπούς της παγκοσμιοποίησης, ενώ δισεκατομμύρια αφήνονται πίσω. Ήδη σήμερα, το πλουσιότερο 1% κατέχει τον μισό παγκόσμιο πλούτο. Και, ακόμα πιο ανησυχητικό, οι εκατό πλουσιότεροι άνθρωποι έχουν όλοι μαζί περισσότερα από ό,τι τα φτωχότερα 4 δισεκατομμύρια.

Τα πράγματα θα μπορούσαν να γίνουν πολύ χειρότερα. Όπως εξηγήσαμε στα προηγούμενα κεφάλαια, η άνοδος της τεχνητής νοημοσύνης μπορεί να εξαλείψει την οικονομική αξία και την πολιτική ισχύ των περισσότερων ανθρώπων. Την ίδια στιγμή, οι βελτιώσεις στη βιοτεχνολογία μπορεί να καταστήσουν εφικτή τη μετάφραση της οικονομικής ανισότητας σε βιολογική ανισότητα. Οι πάμπλουτοι θα έχουν, επιτέλους, να κάνουν κάτι που αξίζει πραγματικά με τον ασύλληπτο πλούτο τους. Ενώ ώς τώρα μπορούσαν να αγοράζουν κυρίως σύμβολα κύρους, σύντομα θα μπορούν να αγοράζουν την ίδια τη ζωή. Αν οι νέες θεραπείες για την επέκταση της ζωής και την αναβάθμιση των σωματικών και των νοητικών ικανοτήτων αποδειχτούν ακριβές, η ανθρωπότητα μπορεί να χωριστεί σε βιολογικές κάστες.

Σε όλη την ιστορία, οι πλούσιοι και οι αριστοκράτες φαντάζονταν πάντα ότι είχαν ανώτερες ικανότητες από όλους τους άλλους και ότι αυτός ήταν ο λόγος που είχαν την εξουσία. Απ’ όσο γνωρίζουμε, αυτό δεν ήταν αλήθεια. Ο μέσος δούκας δεν είχε περισσότερα χαρίσματα από τον μέσο χωρικό - χρωστούσε την ανωτερότητά του μόνο στις άδικες νομικές και οικονομικές διακρίσεις. Ωστόσο, το 2100 οι πλούσιοι μπορεί να είναι όντως πιο ταλαντούχοι, πιο δημιουργικοί και πιο ευφυείς από τους κατοίκους των παραγκουπόλεων. Όταν θα έχει πια δημιουργηθεί ένα πραγματικό χάσμα στις ικανότητες πλούσιων και φτωχών, θα είναι σχεδόν αδύνατο να κλείσει. Αν οι πλούσιοι χρησιμοποιούν τις ανώτερες ικανότητές τους για να πλουτίσουν ακόμα περισσότερο κι αν τα περισσότερα χρήματα μπορούν να τους εξασφαλίσουν ενισχυμένα σώματα και εγκεφάλους, το χάσμα συνεχώς θα διευρύνεται. Το 2100, το πλουσιότερο 1% μπορεί να μην κατέχει απλώς τον περισσότερο παγκόσμιο πλούτο, αλλά και την περισσότερη ομορφιά, δημιουργικότητα και υγεία.

Οι δύο διαδικασίες μαζί -η γενετική μηχανική σε συνδυασμό με την ανάπτυξη της Τ.Ν.- μπορεί, επομένως, να οδηγήσουν στο χωρισμό της ανθρωπότητας σε μια μικρή τάξη υπερανθρώπων και σε μια τεράστια υποτάξη άχρηστων χόμο σάπιενς. Και για να γίνει ακόμα χειρότερη μια ήδη δυσοίωνη κατάσταση, καθώς οι μάζες θα χάνουν την οικονομική τους σημασία και την πολιτική τους ισχύ, το κράτος μπορεί να χάσει σε κάποιο τουλάχιστον βαθμό τα κίνητρά του για να επενδύει στην υγεία, την εκπαίδευση και την ευημερία τους. Είναι πολύ επικίνδυνο να είσαι περιττός. Το μέλλον των μαζών θα εξαρτηθεί από την καλή θέληση μιας μικρής ελίτ. Η καλή αυτή θέληση μπορεί να υπάρχει για μερικές δεκαετίες, αλλά σε μια στιγμή κρίσης -όπως μια κλιματική καταστροφή- ο πειρασμός της ελίτ αυτής να ξεφορτωθεί τους ανθρώπους που περισσεύουν θα είναι πολύ μεγάλος.

Σε χώρες όπως η Γαλλία και η Νέα Ζηλανδία, που έχουν μεγάλη παράδοση φιλελεύθερων πεποιθήσεων και κράτους πρόνοιας, ίσως η ελίτ να συνεχίσει να φροντίζει τις μάζες ακόμα κι όταν δεν θα τις χρειάζεται πια. Στις πιο καπιταλιστικές ΗΠΑ, ωστόσο, η ελίτ μπορεί να αδράξει την πρώτη ευκαιρία για να διαλύσει ό,τι έχει απομείνει από το κράτος πρόνοιας. Το πρόβλημα μπορεί να είναι ακόμα μεγαλύτερο στις μεγάλες αναπτυσσόμενες χώρες, όπως η Κίνα, η Ινδία, η Νότια Αφρική και η Βραζιλία. Εκεί, όταν οι απλοί άνθρωποι χάσουν την οικονομική τους αξία, η ανισότητα θα εκτοξευτεί.

Έτσι, αντί η παγκοσμιοποίηση να οδηγήσει στην παγκόσμια ενότητα, μπορεί τελικά να καταλήξει στον «ειδολογικό διαχωρισμό»: τη διάσπαση της ανθρωπότητας σε διαφορετικές βιολογικές κάστες ή ακόμα και σε διαφορετικά είδη. Η παγκοσμιοποίηση θα ενώσει τον κόσμο οριζόντια καταργώντας τα εθνικά σύνορα, αλλά την ίδια στιγμή θα χωρίσει την ανθρωπότητα κάθετα. Οι κυρίαρχες ολιγαρχίες σε χώρες τόσο διαφορετικές όπως οι ΗΠΑ και η Ρωσία μπορεί να συγχωνευτούν και να στραφούν από κοινού ενάντια στις μάζες των απλών σάπιενς. Από αυτή τη σκοπιά, η σημερινή λαϊκιστική απέχθεια προς τις «ελίτ» είναι απόλυτα βάσιμη. Αν δεν προσέξουμε, τα εγγόνια των μεγιστάνων της Σίλικον Βάλει και των δισεκατομμυριούχων της Ρωσίας μπορεί να γίνουν ένα είδος ανώτερο από τα εγγόνια των αγροτών στα Απαλάχια και των χωρικών στη Σιβηρία.

Μακροπρόθεσμα, ένα τέτοιο σενάριο μπορεί ακόμα και να αποπαγκοσμιοποιήσει τον κόσμο, καθώς η ανώτερη κάστα θα συγκεντρώνεται στο εσωτερικό ενός αυτοανακηρυγμένου «πολιτισμού» και θα χτίζει τείχη και τάφρους που θα τη χωρίζουν από τις ορδές των «βαρβάρων» που θα βρίσκονται έξω. Στον 20ό αιώνα, ο βιομηχανικός πολιτισμός εξαρτιόταν από τους «βαρβάρους» για φτηνή εργασία, πρώτες ύλες και αγορές. Γι’ αυτό τούς κατέκτησε και τους αφομοίωσε. Αλλά στον 21 ο αιώνα, ένας μεταβιομηχανικός πολιτισμός που θα βασίζεται στην τεχνητή νοημοσύνη, τη γενετική μηχανική και τη νανοτεχνολογία μπορεί να είναι πολύ πιο αυτόνομος και αυτάρκης. Όχι μόνο ολόκληρες τάξεις, αλλά ολόκληρες χώρες ή και ήπειροι μπορεί να γίνουν ασήμαντες. Οχυρωματικά έργα που θα φρουρούνται από ρομπότ και drone μπορεί να χωρίζουν την αυτοαποκαλούμενη πολιτισμένη ζώνη, όπου σάιμποργκ θα πολεμάνε μεταξύ τους με λογικές βόμβες, από τις βάρβαρες εκτάσεις όπου αγριάνθρωποι θα πολεμούν μεταξύ τους με μαχαίρια και καλάσνικοφ.

Σε ολόκληρο αυτό το βιβλίο χρησιμοποιώ συχνά το πρώτο πρόσωπο για να μιλήσω για το μέλλον της ανθρωπότητας. Αναρωτιέμαι τι πρέπει να «κάνουμε» για τα προβλήματά «μας». Αλλά ίσως αυτό το «εμείς» να μην υπάρχει. Ίσως ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματά «μας» να είναι ότι θα υπάρχουν διαφορετικές ομάδες ανθρώπων με διαφορετικό μέλλον. Ίσως σε κάποια μέρη του κόσμου να πρέπει να μάθει κανείς στα παιδιά του να γράφουν κώδικα προγραμματισμού, ενώ σε άλλα να τραβάνε γρήγορα και να σημαδεύουν σωστά.

***

Επιλεγμένα αποσπάσματα από το βιβλίο του Yuval Noah Harari "21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα" εκδόσεις Αλεξάνδρεια

Αντικλείδι , https://antikleidi.com