Η ΕΚΤΗ ΜΑΖΙΚΗ ΕΞΑΦΑΝΙΣΗ ΜΟΡΦΩΝ ΖΩΗΣ

Ολοένα και περισσότερες επιστημονικές έρευνες καταλήγουν στο δυσοίωνο συμπέρασμα ότι, χωρίς να το συνειδητοποιούμε, βαδίζουμε ολοταχώς προς τον πλήρη αφανισμό των περισσότερων ζωικών ειδών που υπάρχουν στον πλανήτη μας. Αν αυτό ισχύει, τότε διανύουμε ανεπιστρεπτί την 6η μαζική εξαφάνιση των κυρίαρχων, μέχρι σήμερα, μορφών ζωής.

Σε ποιες ενδείξεις βασίζεται η καταστροφική διάγνωση πολλών διαπρεπών επιστημόνων οι οποίοι υποστηρίζουν ότι αυτή η μαζική εξαφάνιση οφείλεται, αυτή τη φορά, σε ανθρωπογενή αίτια και όχι σε τυχαίους εξωγενείς παράγοντες; Είναι δηλαδή το αποτέλεσμα της παντελώς ανορθολογικής και αδηφάγου ανθρώπινης εκμετάλλευσης του πλανήτη από ένα και μοναδικό είδος -το δικό μας- το οποίο εμφανώς αδυνατεί να ελέγξει ή να αντιστρέψει αυτή την (αυτο-)καταστροφική πορεία.

Για να αξιολογήσουμε, όμως, αυτές τις προβλέψεις είναι απαραίτητο να προσδιορίσουμε τι ακριβώς εννοούμε και με ποια επιστημονικά κριτήρια μπορούμε να αποφασίζουμε με σχετική ασφάλεια για το ποια μακροεξελικτικά και πλανητικά φαινόμενα πρέπει να περιγράφονται ως«μαζική εξαφάνιση».

Ποιoς ο ρόλος και το μέλλον του ανθρώπινου είδους σε αυτές τις εξελίξεις;

Σχεδόν κάθε εβδομάδα, τα τελευταία χρόνια, εμφανίζονται στα ΜΜΕ νέες και πιο τεκμηριωμένες έρευνες που επιβεβαιώνουν την κλιματική και οικολογική κατάρρευση η οποία εκτυλίσσεται πλέον όχι σε τοπικό αλλά σε πλανητικό επίπεδο και πολύ ταχύτερα απ’ ό,τι προβλέπαμε.

Πρόκειται για περίπλοκα και αλληλοδιαπλεκόμενα καταστροφικά φαινόμενα, τα οποία, εφόσον ξεκινήσουν, πολύ δύσκολα αναστρέφονται επειδή δημιουργούν ανατροφοδοτούμενους και αυτοενισχυτικούς «βρόχους ανάδρασης»: ό,τι συνήθως αποκαλείται «feedback loops», δηλαδή οι κλειστοί λειτουργικά βρόχοι ανάδρασης που όχι μόνο εκδηλώνονται αυθόρμητα σε όλα τα πολύπλοκα συστήματα, αλλά, επιπλέον, τείνουν να υποβαθμίζουν τη δομή και την εύρυθμη λειτουργία αυτών των συστημάτων ακόμη κι όταν εκλείψουν οι αιτίες που επέτρεψαν την εγκατάσταση τέτοιων -υποτίθεται- «φαύλων κύκλων».

Χάρη σ’ αυτόν τον ύπουλο και μη ντετερμινιστικό τρόπο, κάποιες φαινομενικά «αθώες» τοπικές καταστροφές (οικολογικές, κλιματικές, επιδημιολογικές ή και οικονομικές) μπορούν κάλλιστα να πυροδοτήσουν απροσδόκητες αλλαγές που, με τη σειρά τους, οδηγούν σε ευρύτερες και μη αναστρέψιμες καταστροφές σε πλανητικό επίπεδο!

Υπό αυτήν ακριβώς την έννοια, τους δύο τελευταίους αιώνες μια σειρά από φαινομενικά εξωγενείς και ανεξάρτητους παράγοντες, όπως η προοδευτική κλιματική κατάρρευση, η γεωλογική υπερεκμετάλλευση σε συνδυασμό με τη συστηματική υποβάθμιση των περισσότερων οικοσυστημάτων, ευθύνονται από κοινού για τον αφανισμό κάθε χρόνο ολοένα και περισσότερων βιολογικών ειδών και οδηγούν αναπόδραστα στην 6η μαζική εξαφάνιση που, όπως όλα δείχνουν, έχει ήδη ξεκινήσει στις μέρες μας.

Καταστροφικές-δημιουργικές όλες οι μαζικές εξαφανίσεις

Με τον όρο «μαζικές εξαφανίσεις» οι εξελικτικοί βιολόγοι, οι παλαιοντολόγοι και οι γεωεπιστήμονες περιγράφουν τις κυριολεκτικά κοσμογονικές καταστροφές της ζωικής βιοποικιλότητας που συνέβησαν τουλάχιστον πέντε φορές κατά το μακρινό παρελθόν και άλλαξαν ριζικά το πλανητικό τοπίο και την εξελικτική πορεία της ζωής πάνω στη Γη.

Το πιο διάσημο παράδειγμα μιας τέτοιας μαζικής βιολογικής καταστροφής είναι αναμφίβολα η εξαφάνιση των δεινοσαύρων, των γιγάντιων ερπετών που επί 150 εκατομμύρια χρόνια υπήρξαν οι κυρίαρχοι οργανισμοί πάνω στη Γη και εξαλείφθηκαν ολοκληρωτικά. Μια μαζική εξαφάνιση που, ωστόσο, συνοδεύτηκε από την ταχύτατη από άποψη γεωλογικού χρόνου αλλά εξαιρετικά εντυπωσιακή εξέλιξη των ασήμαντων μέχρι τότε θηλαστικών, που πολύ αργότερα οδήγησε στην εμφάνιση του ανθρώπου.

Το συγκεκριμένο παράδειγμα της ταχύτατης εξάλειψης των δεινοσαύρων και της βιολογικής αναβάθμισης του ρόλου των θηλαστικών ύστερα από μια μαζική εξαφάνιση είναι εξαιρετικά διαφωτιστικό για τη δύσπιστη στάση που κρατούσαν, μέχρι πολύ πρόσφατα, οι περισσότεροι εξελικτικοί βιολόγοι απέναντι σε τέτοια ακραία αλλά επαρκώς τεκμηριωμένα καταστροφικά φαινόμενα.

Για να κατανοήσουμε αυτή τη δυσπιστία πρέπει να συνειδητοποιήσουμε τις ιδεολογικές αγκυλώσεις, τις επιστημολογικές προκαταλήψεις αλλά και τους ψυχολογικούς παράγοντες που ρητά ή υπόρρητα υπεισέρχονται στην επιστημονική σκέψη όποτε βρίσκεται αντιμέτωπη με τα αινιγματικά επεισόδια της μαζικής εξαφάνισης κάποιων απολύτως επιτυχημένων μορφών ζωής, όπως π.χ. ο μαζικός αφανισμός των δεινοσαύρων κατά τα τέλη της Κρητιδικής Περιόδου.

Πώς θα έπρεπε να ερμηνεύσει κάποιος τις σχετικά σπάνιες και ταχύτατες μαζικές εξαφανίσεις, οι οποίες ωστόσο άλλαξαν τη συνολική πορεία της ζωής στον πλανήτη μας; Μια πιθανή στρατηγική θα ήταν να αρνηθεί το πασιφανές: να απορρίψει δηλαδή ακόμη και τη δυνατότητα ύπαρξης τέτοιων απρόσμενων και εξαιρετικά καταστροφικών συμβάντων.

Επιμένοντας, μάλιστα, ότι η απόρριψή του αυτή βασίζεται στο καλά επιβεβαιωμένο γεγονός ότι όλες οι σημαντικές εξελικτικές αλλαγές είναι πάντα βαθμιαίες και ποτέ απότομες. Μήπως αυτό δεν υποστήριζε ο πατέρας της εξελικτικής θεωρίας, ο Δαρβίνος, καθώς και οι περισσότεροι σύγχρονοι οπαδοί του;

Το καθησυχαστικό δόγμα της «βαθμιαίας εξέλιξης», η οποία πραγματοποιείται αποκλειστικά μέσα από μικρά βελτιωτικά βήματα, υπήρξε μέχρι πρόσφατα ένα τόσο ισχυρό επιστημονικό ιδεολόγημα που εξανάγκαζε τους εξελικτικούς βιολόγους και ειδικότερα τους παλαιοντολόγους να αμφισβητούν ακόμη και την αξία της εμπειρικής μαρτυρίας των απολιθωμάτων που ανακάλυπταν: τα απότομα εξελικτικά άλματα που παρατηρούνται στη φύση, καθώς και οι ιδιαίτερα σύντομες από γεωλογικής απόψεως μαζικές εξαφανίσεις των ειδών και ανώτερων ταξινομικών ομάδων, δεν έπρεπε να θεωρούνται πραγματικές αλλά, αντίθετα, να αποδίδονται στις εγγενείς «ατέλειες του αρχείου των απολιθωμάτων»!

Δυστυχώς, η διαδεδομένη μεταφυσική-τελεολογική αυταπάτη υπέρ μίας αποκλειστικά γραμμικής και προοδευτικής εξέλιξης διαψεύδεται από τις πολύ καλά τεκμηριωμένες μαζικές εξαφανίσεις, οι οποίες, κάθε φορά που συνέβησαν, αναδιαμόρφωσαν ριζικά όχι μόνο το οικολογικό σκηνικό αλλά και την ίδια την εξελικτική πορεία της ζωής στον πλανήτη (βλ. ειδικό Πλαίσιο).

Η βιοποικιλότητα της ζωής σε κάθε γεωλογική εποχή προκύπτει αποκλειστικά από εξελικτικές διεργασίες και, σε τελευταία ανάλυση, από τη φυσική επιλογή: το πολύπλοκο παιχνίδι τύχης και αναγκαιότητας που «αποφασίζει» αυτόματα για το ποιοι οργανισμοί μπορούν να επιβιώσουν σε ένα δεδομένο περιβάλλον και ποιοι θα εξαφανιστούν ολοκληρωτικά. Είναι λοιπόν σαφές ότι η επιστημονική κατανόηση των μαζικών εξαφανίσεων είναι αποφασιστικής σημασίας για το μέλλον της ζωής και ειδικότερα της επιβίωσης του είδους μας, το οποίο από την εμφάνισή του παίζει αποφασιστικό ρόλο στην εξέλιξη και την πορεία του βιοκόσμου.

«Σήμερα διανύουμε ακόμη μία εποχή μαζικής εξαφάνισης που προκαλείται από τον άνθρωπο μέσω της καταστροφής των ενδιαιτημάτων και της ρύπανσης του περιβάλλοντος», όπως πολύ εύστοχα σημειώνει ο Ernst Mayr, ένας από τους μεγαλύτερους σύγχρονους εξελικτικούς βιολόγους, στο βιβλίο του «Τι είναι η εξέλιξη», που κυκλοφορεί άριστα μεταφρασμένο από τις εκδόσεις Κάτοπτρο.

Ο θάνατός σου η ζωή μου

Πράγματι, σχεδόν από την πρώτη στιγμή που εμφανίστηκε το ανθρώπινο είδος πάνω στη Γη, οι Homo Sapiens άσκησαν μια πρωτόγνωρη τροποποιητική επιρροή πάνω στις άλλες μορφές ζωής αλλά και ευρύτερα στο περιβάλλον. Στην αρχή οι άνθρωποι, ως κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες, συνέβαλαν στην εξάλειψη των πιο μεγαλόσωμων ζώων που αποτελούσαν πολύτιμη πηγή τροφής.

Ομως, τα τελευταία 10 χιλιάδες χρόνια, μετά την ανακάλυψη της γεωργίας και της κτηνοτροφίας, η καταστροφική επιρροή του ανθρώπου επιταχύνεται και εξαπλώνεται σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Μια μονόδρομη εξελικτική-ιστορική πορεία, που σταδιακά εκδηλώνεται με τη διευρυμένη οικειοποίηση των έμβιων και των άβιων αγαθών του πλανήτη και κατέληξε στη σημερινή αδιέξοδη κατάσταση της γενικευμένης οικολογικής κρίσης και της 6ης μαζικής εξαφάνισης των «κατώτερων» μορφών ζωής που αυτή συνεπάγεται.

Η περιπέτεια της ζωής στον πλανήτη μας δεν ταυτίζεται, όμως, ούτε και εξαντλείται στο ανθρώπινο είδος και οι προηγούμενες μαζικές εξαφανίσεις δεν ήταν αποκλειστικά καταστροφικές: παράλληλα με την εξάλειψη των περισσότερων μορφών ζωής, κάποιες άλλες, μέχρι τότε υποβαθμισμένες, μορφές ζωής αναδείχτηκαν και εξελίχθηκαν ταχύτατα για να καταλάβουν τους απελευθερωμένους από τη μαζική εξαφάνιση οικότοπους.

Με τη συντελούμενη 6η μαζική εξαφάνιση, όμως, τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά: οι αλλαγές στον βιόκοσμο είναι ταχύτατες ως αποτέλεσμα της ανθρωπογενούς υποβάθμισης του περιβάλλοντος. Και η δραστική μείωση της βιοποικιλότητας θα επηρεάσει κάθε μορφή ζωής, των ανθρώπων συμπεριλαμβανομένων.

Ομως, για τους παράγοντες που εμπλέκονται και ενισχύουν την τρέχουσα ανθρωπογενή μαζική εξαφάνιση θα πούμε περισσότερα στο επόμενο άρθρο.

Το χρονικό των πέντε σημαντικότερων μαζικών εξαφανίσεων

Στα περίπου τέσσερα δισεκατομμύρια χρόνια απ’ όταν εμφανίστηκαν πάνω στη Γη οι πρώτες μονοκύτταρες μορφές ζωής, η γραμμική βιολογική εξέλιξη της ζωής διακόπτεται συχνά από κάποια καταστροφικά «επεισόδια», τα οποία, αν και εξαιρετικά σύντομα (από γεωλογική άποψη), οδήγησαν στον λιγότερο ή περισσότερο μαζικό αφανισμό των οργανισμών.
Μέχρι σήμερα, όμως, έχουν τεκμηριωθεί επαρκώς από τους παλαιοντολόγους μόνο πέντε τέτοιες μαζικές εξαφανίσεις που έλαβαν χώρα τα τελευταία 500 εκατομμύρια χρόνια:

◼ Πρώτη μαζική εξαφάνιση: πριν από 438 εκατομμύρια χρόνια. Κατά το τέλος της Ορδοβικίου Περιόδου εξαλείφθηκε το 84%-85% των υπαρχουσών μέχρι τότε ταξινομικών κατηγοριών.

Από την καταστροφή της Ορδοβικίου επλήγησαν οι περισσότεροι τότε θαλάσσιοι οργανισμοί (γραπτόλιθοι, κωνόδοντα, δίθυρα, τριλοβίτες).

◼ Δεύτερη μαζική εξάλειψη: πριν από 367 εκατομμύρια χρόνια. Κατά τα τέλη της Δεβονίου Περιόδου εξαλείφθηκε το 74%-83% των ειδών.

Εξαφανίστηκαν εκείνη την εποχή τα βραχιόποδα, μεγάλος αριθμός κοραλλιών, αμμωνίτες, ορισμένα πλακόδερμα ψάρια και χερσαία φυτά.

◼ Τρίτη μαζική εξάλειψη: πριν από περίπου 280 εκατομμύρια χρόνια. Κατά τα τέλη του Πέρμιου, ίσως η τραγικότερη οικολογική καταστροφή της ζωής στον πλανήτη μας.

Αποδεκατίστηκε περίπου το 95% των ειδών: στη θάλασσα οι περισσότεροι σπόγγοι, τα κοράλλια, τα βρυόζωα, ενώ στη στεριά τα περισσότερα αμφίβια και πολλά φυτοφάγα ερπετά. Υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι, στο άμεσο μέλλον, ενδέχεται να επαναληφθεί μια ανάλογη οικολογική καταστροφή και μαζική εξαφάνιση από ανθρωπογενή αυτή τη φορά αίτια.

◼ Τέταρτη μαζική εξάλειψη: πριν από 208 εκατομμύρια χρόνια. Κατά το Τριάσιο.

Εξαφανίστηκε πάνω από το 79% των ειδών. Επλήγησαν θανάσιμα σπόγγοι, κοράλλια, αμμωνίτες, γαστερόποδα, δίθυρα, κωνόδοντα.

◼ Πέμπτη μαζική εξάλειψη: πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια.

Εξαλείφθηκε περίπου το 75% των ειδών. Εκτός από τους δεινόσαυρους και τα μαρσιποφόρα, επλήγησαν και πολλά πλαγκτονικά είδη, πολλά θαλάσσια σπονδυλωτά (π.χ. οι ιχθυόσαυροι, οι μονόσαυροι) και μεγάλο μέρος των φυτών στη Βόρεια Αμερική.

Σπύρος Μανουσέλης
Πηγή: efsyn.gr