COVID-19 ΚΑΙ ΤΡΕΙΣ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΕΣ ΠΑΝΔΗΜΙΕΣ

 

 

Πριν από τον Μάρτιο του τρέχοντος έτους, λίγοι πίστευαν ότι ο ιός θα μπορούσε να αποτελέσει σημαντικό παράγοντα της ανθρώπινης ιστορίας. Όχι πια. 

Οι άνθρωποι αρχίζουν να καταλαβαίνουν ότι οι μικρές αλλαγές που έχει ήδη εισαγάγει ή επιταχύνει ο COVID-19 - τηλεϊατρική, απομακρυσμένη εργασία, κοινωνική απόσταση, τον θάνατο της χειραψίας, online αγορές, η εξαφάνιση μετρητών και ούτω καθεξής - έχουν αρχίσει να αλλάζουν τρόπος ζωής. 

Μπορεί να μην είναι σίγουροι αν αυτές οι αλλαγές θα μείνουν μετά την πανδημία. Και σίγουρα είναι αβέβαιοι αν αυτές οι αλλαγές είναι καλές ή κακές. 

 

Τρεις προηγούμενες πανδημίες θα μπορούσαν να δώσουν κάποιες ενδείξεις για τον τρόπο με τον οποίο ο COVID-19 μπορεί να αλλάξει τον ρου της ιστορίας. Όπως διδάσκω στο μάθημά μου «Πανούκλες, πανδημίες και πολιτική», οι πανδημίες τείνουν να διαμορφώνουν τις ανθρώπινες υποθέσεις με τρεις τρόπους. Πρώτον, μπορούν να αλλάξουν βαθιά τη θεμελιώδη κοσμοθεωρία μιας κοινωνίας. Δεύτερον, μπορούν να υποστηρίξουν τις βασικές οικονομικές δομές. Και, τέλος, μπορούν να επηρεάσουν τους αγώνες εξουσίας μεταξύ των εθνών. 

 

Η πανούκλα συμβάλει στην άνοδο της Χριστιανικής Δύσης 

Η πανούκλα των Αντωνίνων και το δίδυμό της, η κύπρια πανούκλα - και οι δύο σήμερα πιστεύεται ότι προκλήθηκαν από ένα στέλεχος ευλογιάς - έπληξαν τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία από το 165 έως το 262 μ.Χ. 

 

Εκτιμάται ότι το ποσοστό θνησιμότητας των συνδυασμένων πανδημιών ήταν παντού από το ένα- τέταρτο έως το ένα τρίτο του πληθυσμού της αυτοκρατορίας. Ενώ είναι συγκλονιστικό, ο αριθμός των θανάτων μας λέει μόνο ένα μέρος της ιστορίας. 

 

Αυτό προκάλεσε επίσης έναν βαθύ μετασχηματισμό στη θρησκευτική κουλτούρα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Παραμονές της πανούκλας του Αντωνίνου, η αυτοκρατορία ήταν ειδωλολατρική. Η συντριπτική πλειονότητα του πληθυσμού λάτρευε πολλούς θεούς και πνεύματα και πίστευε ότι ποτάμια, δέντρα, χωράφια και κτίρια είχαν το καθένα το δικό τους πνεύμα. 

 

Ο Χριστιανισμός, μια μονοθεϊστική θρησκεία που είχε λίγους οπαδούς σε σχέση με τον πολυθεϊσμό, είχε μόνο 40.000 οπαδούς, όχι περισσότερο από 0,07% του πληθυσμού της αυτοκρατορίας. 

Ωστόσο, μέσα σε μια γενιά στο τέλος της Κυπριακής πανούκλας, ο Χριστιανισμός είχε γίνει η κυρίαρχη θρησκεία στην αυτοκρατορία. Πώς αυτές οι δίδυμες πανδημίες επηρέασαν αυτόν τον βαθύ θρησκευτικό μετασχηματισμό; 

 

Ο Rodney Stark, στο έργο του «Η άνοδος του Χριστιανισμού», υποστηρίζει ότι αυτές οι δύο πανδημίες έκαναν τον Χριστιανισμό ένα πολύ πιο ελκυστικό σύστημα πεποιθήσεων. Ενώ η ασθένεια ήταν τελεσίδικα ανίατη, η στοιχειώδης παρηγορητική φροντίδα - η παροχή τροφής και νερού, για παράδειγμα - μπορούσε να βοηθήσει εκείνους που ήταν πολύ αδύναμοι για να φροντίσουν τον εαυτό τους. 

 

Με κίνητρο τη χριστιανική φιλανθρωπία και την ηθική της φροντίδας για τους ασθενείς - και με την υποστήριξη των μεγάλων κοινωνικών και φιλανθρωπικών δικτύων γύρω από τα οποία οργανώθηκε η πρώιμη εκκλησία - οι χριστιανικές κοινότητες της αυτοκρατορίας ήταν πρόθυμες και ικανές να παρέχουν αυτό το είδος φροντίδας. 

 

Οι ειδωλολάτρες Ρωμαίοι, από την άλλη πλευρά, επέλεξαν είτε να ξεφύγουν από τα κρούσματα της πανούκλας είτε να απομονωθούν με την ελπίδα να γλιτώσουν τη μόλυνση. 

Αυτό είχε δύο αποτελέσματα. 

Πρώτον, οι Χριστιανοί επέζησαν από τις πανδημίες σε υψηλότερα ποσοστά από τους ειδωλολατρες γείτονές τους και ανέπτυξαν υψηλότερα επίπεδα ανοσίας πιο γρήγορα. Βλέποντας ότι πολλοί από τους χριστιανούς συμπατριώτες τους επέζησαν από το κακό - το απέδωσαν είτε σε θεϊκή εύνοια είτε στα οφέλη της φροντίδας που παρέχονταν από τους χριστιανούς - πολλοί ειδωλολάτρες προσελκύστηκαν στη χριστιανική κοινότητα και στο σύστημα πίστης που την στήριζε. Ταυτόχρονα, η φροντίδα σε άρρωστους ειδωλολάτρες έδωσε στους Χριστιανούς άνευ προηγουμένου ευκαιρίες να "αγιοποιηθούν". 

 

Δεύτερον, ο Stark υποστηρίζει ότι, επειδή αυτές οι δύο πανδημίες επηρέασαν δυσανάλογα τις νέες και τις έγκυες γυναίκες, το χαμηλότερο ποσοστό θνησιμότητας μεταξύ των Χριστιανών μεταφράστηκε σε υψηλότερο ποσοστό γεννήσεων. 

Το καθαρό αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν ότι, σε μια περίοδο περίπου ενός αιώνα, μια ουσιαστικά ειδωλολατρική αυτοκρατορία βρέθηκε ξαφνικά πλειοψηφικά χριστιανική. 

 

Η πανούκλα του Ιουστινιανού και η πτώση της Ρώμης 

Η πανούκλα του Ιουστινιανού, πήρε το όνομά της από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα που βασίλεψε από το 527μ.Χ έως 565μ.Χ, έφτασε στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία το 542 μ.Χ. και δεν εξαφανίστηκε μέχρι το 755 μ.Χ. 

Κατά τη διάρκεια των δύο αιώνων της υποτροπής, σκότωσε περίπου το 25% έως το 50% του πληθυσμού - 25 εκατομμύρια έως 100 εκατομμύρια ανθρώπους. 

 

Αυτή η τεράστια απώλεια ζωών κατέστρεψε την οικονομία, πυροδοτώντας μια οικονομική κρίση που εξάντλησε τα ταμεία του κράτους και κατέστρεψε τον κάποτε ισχυρό στρατό της αυτοκρατορίας. 

Στα ανατολικά, ο κύριος γεωπολιτικός αντίπαλος της Ρώμης, η αυτοκρατορία των Σασσανιδών (Περσία), καταστράφηκε επίσης από την πανούκλα και επομένως δεν ήταν σε θέση να εκμεταλλευτεί την αδυναμία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. 

Αλλά οι δυνάμεις του Ισλαμικού Χαλιφάτου Ρασιντάν στην Αραβία - που από καιρό αποκρούονταν από τους Ρωμαίους και τους Πέρσες - δεν επηρεάστηκαν σε μεγάλο βαθμό από την πανούκλα. 

Οι λόγοι για αυτό δεν είναι γνωστοί, αλλά πιθανώς έχουν να κάνουν με τη σχετική απομόνωση του χαλιφάτου από μεγάλα αστικά κέντρα. 

Ο Χαλίφης Αμπού Μπακρ δεν άφησε την ευκαιρία να πάει χαμένη. Εκμεταλλευόμενος τη στιγμή, οι δυνάμεις του κατέκτησαν γρήγορα ολόκληρη την Αυτοκρατορία των Περσών, ενώ αφαιρούσαν την αποδυναμωμένη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία τα εδάφη της της στη Μ. Ανατολή, τον Καύκασο, την Αίγυπτο και τη Βόρεια Αφρική. 

 

Προ της πανδημίας, ο κόσμος της Μεσογείου ήταν σχετικά ενοποιημένος στο εμπόριο, την πολιτική, τη θρησκεία και τον πολιτισμό. 

Αυτό που προέκυψε ήταν ένα τρίο πολιτισμών που παλεύουν για εξουσία και επιρροή: ένα ισλαμικό στην ανατολική και νότια λεκάνη της Μεσογείου, ένα ελληνικό στη βορειοανατολική Μεσόγειο, και ένα ευρωπαϊκό μεταξύ της δυτικής Μεσογείου και της Βόρειας Θάλασσας. 

Αυτός ο τελευταίος πολιτισμός - αυτό που τώρα ονομάζουμε μεσαιωνική Ευρώπη - ορίστηκε από ένα νέο, διακριτικό οικονομικό σύστημα. 

 

Πριν από την πανούκλα, η ευρωπαϊκή οικονομία βασίζονταν στη δουλεία. Μετά την πανούκλα, η σημαντικά μειωμένη προσφορά σκλάβων ανάγκασε τους γαιοκτήμονες να αρχίσουν να χορηγούν οικόπεδα σε ονομαστικά «ελεύθερους» εργάτες - σκλάβους που εργάζονταν στα χωράφια του άρχοντα και, σε αντάλλαγμα, έπαιρναν στρατιωτική προστασία και ορισμένα νομικά δικαιώματα από τον άρχοντα. Έτσι φυτεύτηκαν οι σπόροι της φεουδαρχίας. 

 

Ο Μαύρος Θάνατος του Μεσαίωνα 

Ο Μαύρος Θάνατος ξέσπασε στην Ευρώπη το 1347 και στη συνέχεια εξοντώθηκε  μεταξύ του ενός τρίτου και του μισού του συνολικού ευρωπαϊκού πληθυσμού των 80 εκατομμυρίων ανθρώπων. Αλλά σκότωσε πολύ περισσότερα από ανθρώπους. 

Μέχρι τη στιγμή που η πανδημία είχε εξαφανιστεί στις αρχές της δεκαετίας του 1350, εμφανίστηκε ένας ξεκάθαρα σύγχρονος κόσμος - ο οποίος ορίζεται από την ελεύθερη εργασία, την τεχνολογική καινοτομία και την αυξανόμενη μεσαία τάξη. 

 

Πριν φτάσει το βακτήριο Yersinia pestis το 1347, η Δυτική Ευρώπη ήταν μια φεουδαρχική κοινωνία που ήταν κορεσμένη πληθυσμιακά. Η εργασία ήταν φθηνή, οι δουλοπάροικοι είχαν μικρή διαπραγματευτική δύναμη, η κοινωνική κινητικότητα σταμάτησε και υπήρχαν λίγα κίνητρα για αύξηση της παραγωγικότητας. 

Αλλά η απώλεια τόσων ζωών συγκλόνισε μια απολιθωμένη κοινωνία. Η έλλειψη εργασίας έδωσε στους αγρότες περισσότερη διαπραγματευτική δύναμη. Στην αγροτική οικονομία, ενθάρρυναν επίσης την ευρεία υιοθέτηση νέων και υπαρχουσών τεχνολογιών - το άροτρο σιδήρου, το σύστημα εναλλαγής καλλιεργειών τριών πεδίων και η γονιμοποίηση με κοπριά, τα οποία αύξησαν σημαντικά την παραγωγικότητα. 

Πέρα από την ύπαιθρο, είχε ως αποτέλεσμα την εφεύρεση συσκευών εξοικονόμησης χρόνου και εργασίας, όπως το τυπογραφείο, οι αντλίες νερού για την αποστράγγιση των ελών και τα όπλα της πυρίτιδας. 

 

Με τη σειρά τους, η ελευθερία από τις φεουδαρχικές υποχρεώσεις και η επιθυμία να ανεβούν κοινωνικό επίπεδο ενθάρρυνε πολλούς αγρότες να μετακινηθούν σε πόλεις και να ασχοληθούν με βιοτεχνίες και εμπόριο. 

 

Οι πιο επιτυχημένοι έγιναν πλουσιότεροι και αποτέλεσαν μια νέα μεσαία τάξη. Μπορούσαν τώρα να αποκτήσουν περισσότερα από τα πολυτελή αγαθά που μπορούσαν να αποκτηθούν μόνο πέρα ​​από τα σύνορα της Ευρώπης, και αυτό τόνωσε τόσο το εμπόριο μεγάλων αποστάσεων όσο και τα πιο αποτελεσματικά ιστιοφόρα πλοία που χρειάζονταν για να συμμετάσχουν στο εμπόριο αυτό. 

 

Ο αυξανόμενος πλούτος της νέας μεσαίας τάξης τόνισε επίσης την προστασία των τεχνών, της επιστήμης, της λογοτεχνίας και της φιλοσοφίας. Το αποτέλεσμα ήταν μια έκρηξη της πολιτιστικής και πνευματικής δημιουργικότητας - αυτό που τώρα ονομάζουμε Αναγέννηση. 

 

Το παρόν μας και το μέλλον 

Κανένα από τα ανωτέρω δεν μπορεί να αποδείξει ότι η πανδημία COVID-19 που βρίσκεται σε εξέλιξη θα έχει παρόμοια αποτελέσματα. 

Το ποσοστό θνησιμότητας του COVID-19 δεν είναι παρόμοιο με αυτό των πανδημιών που αναφέρθηκαν παραπάνω, και επομένως οι συνέπειες μπορεί να μην είναι τόσο σημαντικές. 

Αλλά υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι θα μπορούσαν να είναι. 

Οι καταστροφικές προσπάθειες των ανοιχτών κοινωνιών της Δύσης να αντιμετωπίσουν τον ιό που καταστρέφει την ήδη αμφισβητούμενη πίστη στη φιλελεύθερη δημοκρατία, δημιουργώντας ένα χώρο για να εξελιχθούν και να ξεπεταχτούν άλλες ιδεολογίες; 

 

Με παρόμοιο τρόπο, ο COVID-19 μπορεί να επιταχύνει μια ήδη συνεχιζόμενη γεωπολιτική αλλαγή στην ισορροπία ισχύος μεταξύ των ΗΠΑ και της Κίνας. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, η Κίνα πρωτοστάτησε στην παροχή ιατρικής βοήθειας σε άλλες χώρες στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας «Health Silk Road». 

 

Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι ο συνδυασμός της αποτυχίας της Αμερικής να ηγηθεί και της σχετικής επιτυχίας της Κίνας στο να πάρει τα ηνία μπορεί κάλλιστα να οδηγήσει την Κίνα σε μια θέση παγκόσμιας ηγέτιδας. 

 

Τέλος, ο COVID-19 φαίνεται να επιταχύνει το ξεμπέρδεμα μακροχρόνιων προτύπων και πρακτικών εργασίας, με επιπτώσεις που θα μπορούσαν να επηρεάσουν το μέλλον των ουρανοξυστών με γραφεία, των μεγάλων πόλεων και των μαζικών μεταφορών, για να αναφέρουμε μόνο μερικές. 

Οι συνέπειες αυτού και οι σχετικές οικονομικές εξελίξεις μπορεί να αποδειχθούν τόσο βαθιά μεταμορφωτικές όσο αυτές που προκάλεσε ο Μαύρος Θάνατος το 1347. 

 

Τελικά, οι μακροπρόθεσμες συνέπειες αυτής της πανδημίας - όπως όλες οι προηγούμενες πανδημίες - είναι απλώς άγνωστες σε εκείνους που πρέπει να τις υπομείνουν. Αλλά όπως ακριβώς οι παλιές πανούκλες δημιούργησαν τον κόσμο στον οποίο κατοικούμε σήμερα, έτσι και αυτή η πανούκλα πιθανότατα θα ξαναδημιουργήσει αυτόν που θα κατοικούν τα εγγόνια και τα δισέγγονά μας. 

Paul Keaveny